Procesy poznawcze dotyczą nabywania, przetwarzania i wykorzystywania informacji docierających do nas poprzez narządy zmysłów. Zaliczamy do nich spostrzeganie, uwagę, pamięć, wyobraźnię, myślenie, w tym rozwiązywanie problemów oraz mowę. „Poznanie” (ang. cognitive) to inaczej zdolność do posiadania wiedzy i poznawania rzeczywistości. Procesy poznawcze służą do tworzenia i modyfikowania wiedzy o otoczeniu. Przetwarzanie informacji ma miejsce w układzie nerwowym i polega na odbieraniu informacji z otoczenia oraz ich przechowywaniu, przekształcaniu i wprowadzaniu ponownie do otoczenia w postaci konkretnej reakcji, czyli zachowania. Poniżej zostanie przedstawiona ramowa charakterystyka wymienionych procesów poznawczych.

Percepcja, inaczej spostrzeganie, to umiejętność pozyskiwania i wyodrębniania impulsów docierających poprzez zmysły (wzrok, słuch, dotyk, smak i węch). W procesie tym wykorzystywane jest nasze nastawienie, dotychczasowa wiedza oraz kontekst pozyskiwanych informacji. W rezultacie procesu spostrzegania rozpoznajemy obiekt i włączamy nowe informacje do naszej sieci wiedzy o nim.    

Uwaga polega na selekcjonowaniu informacji, przy jednoczesnym utrzymaniu zaangażowania poznawczego. Pozwala ona na wybór (selekcjonowanie) pozyskiwanych danych, wzmacnianie znaczenia tych istotnych i pomijaniu zbędnych informacji. Do funkcji uwagi zaliczane są:

• selektywność – zdolność koncentracji na jednym źródle informacji, przy pominięciu innych,
• czujność – możliwość wykrywania bodźców i pomijania bodźców mało istotnych,
• spostrzeganie – przeszukiwanie bodźca w polu (zasięgu),
• kontrola czynności jednoczesnych (robienie kilku czynności w tym samym czasie).

Pamięć to zespół procesów odpowiedzialnych za nabywanie, przetwarzanie i przechowywanie pozyskanych informacji. Istnieje wiele typów pamięci. Do najczęściej opisywanych należą:

• pamięć krótkotrwała (STM),
• pamięć długotrwała (LTM).

W pamięci krótkotrwałej znajdują się informacje z narządów zmysłów oraz przywołane dane z pamięci długotrwałej. W pamięci długotrwałej odbywa się kodowanie słowne (semantyczne), a jej pojemność jest nieograniczona. Czas trwania i przechowywania informacji w pamięci długotrwałej określa się w latach. Odtwarzanie, to aktualizacja przechowywanych treści, która zwiększa stabilność pamięci poprzez przywoływanie (przypominanie sobie) zapamiętanych informacji. Należy podkreślić, iż proces zapamiętywania nie musi oznaczać przechowywania śladów pamięciowych, w przypadku ich braku odtwarzanie (przypominanie) nie jest możliwe.

Funkcje wykonawcze – myślenie to z jednej strony tworzenie reprezentacji świata nas otaczającego, a z drugiej strony stosowanie procesów umysłowych – rozumienie. Tworzenie pojęć pozwala na kategoryzowanie, segregowanie i przechowywanie informacji. Myślenie to tworzenie modelu mającego na celu wysunięcie, a następnie sprawdzenie stawianych hipotez. Wyróżniamy rozumowanie dedukcyjne i indukcyjne. Rozumowanie pozostaje ściśle zależne od zasad logiki. 

Rozważając kierunki procesów umysłowych rozróżniamy myślenie:

• autystyczne – bezcelowe, obecne w czasie odpoczynku,
• realistyczne – ukierunkowane myślenie produktywne (tworzenie idei), lub reproduktywne (odtwarzanie znanych rozwiązań).

Obszar funkcji kognitywnych zamyka mowa. Oznacza ona posługiwanie się językiem w celach komunikowania się oraz przechowywania wiedzy. Rolę nadrzędną pełni język, pozwalający na kodowanie informacji. Mowa ma cztery podstawowe funkcje:

• poznawczą – pozwalającą na myślenie, kategoryzowanie i spostrzeganie nowych impulsów,
• komunikacyjną – pozwalającą na komunikację słowną (werbalną) oraz w piśmie,
• referencyjną – określającą przedmiot (słownie),
• ekspresyjną – pozwalającą na ujawnienie emocji.

Mowa pozwala na komunikowanie się w sposób zrozumiały dla odbiorcy, a zachowanie płynności słownej wskazuje na prawidłowość procesów komunikacyjnych.

Wpływ reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS) na zaburzenia w sferze poznawczej (kognitywnej) jest zindywidualizowany i odmienny dla każdego chorego. Problemy te nie są uwarunkowane wystąpieniem choroby przewlekłej, co oznacza, że zachorowanie na RZS nie jest jednoznaczne z ujawnieniem się zaburzeń poznawczych.

RZS to choroba tkanki łącznej, charakteryzująca się zapaleniem stawów i częstymi powikłaniami ze strony narządów wewnętrznych. Chorobie towarzyszy ból, a jej postęp może być przeplatany remisją. W RZS obserwuje się postępujące zaburzenia w układzie ruchu, niejednokrotnie prowadzące do niepełnosprawności fizycznej o różnym nasileniu. W terapii RZS obok leków modyfikujących przebieg choroby tj. Metotreksat, oraz terapii biologicznej, stosuje się także glikokortykosterydy (GKS) oraz NLPZ (niesterydowe leki przeciwzapalne).

Problem leczenia (farmakoterapii) został ukazany ze względu na jego wpływ na opisywane procesy kognitywne. Stosowanie glikokortykosteroidów może powodować zaburzenia pamięci. Sterydy prowadzą niekiedy do zaniku (atrofii) neuronów i istotnych zaburzeń neuroprzekaźnictwa, tym samym mogą one istotnie zmieniać (zaburzać) funkcjonowanie układu nerwowego, a w konsekwencji prowokować zaburzenia kognitywne. Inaczej przedstawia się sytuacja w zakresie stosowania niesteroidowych leków  przeciwzapalnych. Leki z tej grupy pozostają bez wpływu na poziom i jakość procesów poznawczych. Warto również podkreślić, że zaburzenia emocji często współwystępują z zaburzeniami poznawczymi (kognitywnymi). U osób cierpiących na depresję nasila się poziom zaburzeń w sferze poznawczej oraz pozostaje on zależny od nasilenia objawów i czasu trwania depresji. Procesy zapalne w RZS mogą również obejmować układ nerwowy, prowadząc do osłabienia wszystkich funkcji poznawczych i zaostrzenia symptomów (objawów) depresji, niezależnie od prowadzonego leczenia.

Osłabienie i spowolnienie w zakresie możliwości psychoruchowych istotnie koreluje z osłabieniem funkcji poznawczych, dlatego tak ważne jest wykonywanie specjalistycznych badań w tym zakresie. Dokładna diagnostyka neuropsychologiczna jest szczególnie istotna w określaniu przyczyn (etiologii) zaburzeń poznawczych u pacjentów chorych na RZS. Jak wynika z powyższych danych, zaburzenia poznawcze mogą stać się przyczyną trudnego doświadczenia, które dotyka osoby przewlekle chore. Skuteczność leczenia zależna jest od precyzyjnego ustalenia ich przyczyn. Zaburzenia poznawcze powodowane przewlekłą chorobą lub depresją są zauważane przez osoby ich doświadczające. Bardzo ważna jest świadomość problemów związanych ze sferą kognitywną, która powinna prowokować osoby chore do szukania profesjonalnej pomocy.

Autor:

Dr n. hum. Ida Dobrucka-Janeczek, psycholog, certyfikowany psychoterapeuta.

Piśmiennictwo:

1. Dudek D., Ból i depresja, Termedia, Poznań 2011.
2. Talarowska M., Florkowski A., Gałecki P., Podstawy Psychologii. Podręcznik dla studentów medycyny i kierunków medycznych, Continuo, 2011.
3. Talarowska M., Funkcjonowanie poznawcze pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów, [w:] Talarowska M., Gałecki P., Zaburzenia funkcji poznawczych w wybranych chorobach somatycznych, Continuo, 2013.
4. Terelak J., Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2011.